Bazylika Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny Na Piasku

Całkiem niedaleko od Rynku Głównego w Krakowie, przy jednej z bardziej ruchliwych ulic centrum miasta, znajduje się kościół nieco pomijany przez turystów odwiedzających Kraków czyli bazylika Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny znana jako kościół Na Piasku oraz klasztor karmelitów. Oto historia i najciekawsze fakty o świątyni.

Bazylika Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny historia

Według legendy do założenia kościoła Na Piasku przyczynić się miał książę Władysław I Herman, książę polski w latach 1079-1102. Według legendy władca cierpiał na chorobę skóry, którą udało się wyleczyć po śnie w którym w 1087 roku ukazała mu się Madonna, która wskazała mu miejsce w którym pod Krakowem rosną fiołki z którego miał natrzeć sobie rany.

Obsypany smrodliwemi wrzodami około nosa na twarzy, stękał nieszczęśliwy na łożu królewskiem wśród rady lekarskiej i wszelkiej ludzkiem pomocy, bez naidziei wyleczenia się i ratunku dla zdrowia – opisuje rzekome przypadłości króla Jan Rogalski w publikacji Kościół na Piasku czyli Opis historyczny założenia i rozwoju kościoła OO. Karmelitów na Piasku w Krakowie

Gdy za tą radą dawne odzyskawszy zdrowie wybuduj na tem samem miejscu fiołkowem świątynię na cześć Boga pod nazwaniem Maryi, której wnętrza w modłach i pieniach głosić będą uwielbienie i chwałę Wszechmocnego Pana na podziękę za dobrodziejstwo – miała polecić Madonna we śnie księcia

Władca wraz z dostojnikami kościelnym i dworzanami miał wybrać się we wskazane miejsce i natrzeć się ziemią po czym “oblicze gladkę płeć przybrało, smrodliwość zniknęła”. To jedna z mniej znanych legend związanych z Krakowem jak wszystkie mijająca się z rzeczywistością.

Opis historyczny założenia i rozwoju kościoła OO. Karmelitów na Piasku w Krakowie wskazuje, że w być może faktycznie rozpoczęto wówczas pewne prace nad budową świątyni, które zostały porzucone. Publikacja podaje, że fundamenty położyć miano w 1140 roku, ale dalsze prace również nie doszły do skutku. Budowa pierwszego gotyckiego kościoła Na Piasku rozpoczęła się faktycznie 1395 roku z fundacji Jadwigi i Władysława Jagiełły, krótko później miały powstać zabudowania klasztorne dla sprowadzonych w 1397 roku Karmelitów z Pragi.

Gotycki kościół ostatecznie uformowany w trzeciej ćwierci XV wieku był imponującą trójnawową budowlą w stylu halowym. Zarówno prezbiterium, jak i korpus kościoła były tej samej długości. Do wnętrza prowadziły dwa wejścia: główne od frontu oraz boczne, przez kruchtę od strony południowej. Świątynia była otoczona cmentarzem, co było typowym elementem dla kościołów średniowiecznych. Fasada kościoła skrywa gotyckie mury, które mogą sięgać nawet 10 metrów.

Podczas renowacji w latach 1929-1939 odkryto także gotyckie węgary okien w prezbiterium, które jednak ponownie zatynkowano. Część pozostałości po jednym z gotyckich okien jest wciąż widoczna w ściance prowadzącej na strych Kaplicy Matki Bożej.

Gotycki kościół Na Piasku został zniszczony w czasie Oblężenia Krakowa pod wodzą Maksymiliana Habsburga trwającego od 14 października do 29 listopada 1578. Przyczyną oblężenia był spór o koronę Rzeczpospolitej z którego zwycięsko wyszedł Zygmunt Waza. Załodze broniącej Kraków udało się odeprzeć szturm przeprowadzony 24 listopada 1587 roku. W nocy z 26 na 27 listopada w obawie przed kolejnym atakiem na Kraków podpalono kilka domów na przedmieściach Krakowa czyli na Garbarach.

Silny wiatr rozprzestrzenił ogień, który zagrażał całemu miastu, a płomienie dotarły do Bramy Wiślnej, która położona była u dzisiejszego wylotu ul. Wiślnej. Niestety, świątynia i klasztor zostały wówczas strawione przez pożar. Ocalała tylko kaplica z namalowanym około 1500 roku obrazem Matki Bożej Piaskowej. Przystąpiono do budowy nowego kościoła, który został zniszczony w okresie Potopu Szwedzkiego.

Po zniszczeniach spowodowanych przez Szwedów podczas potopu szwedzkiego w maju 1656 roku, kościół OO. Karmelitów został ponownie zrekonstruowany. Proces odbudowy trwał 23 lata. W XVIII wieku losy świątyni znów były pełne dramatyzmu. Podczas konfederacji barskiej kościół OO. Karmelitów na Piasku odegrał istotną rolę, gdy został zajęty przez wojska rosyjskie, które wykorzystały go jako bazę do prowadzenia ostrzału Krakowa.

Wygląd kościoła Na Piasku

Kościół Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny przy klasztorze karmelitów w lipcu 1934 roku. Fot. NAC; syg. 1-U-2818-1

Przetrwała do dziś świątynia to efekt odbudowy kościoła w drugiej połowie XVII wieku. Po zniszczeniach spowodowanych przez Szwedów podczas potopu szwedzkiego w maju 1656 roku, kościół OO. Karmelitów musiał być kolejny raz zrekonstruowany. Proces odbudowy trwał 23 lata. Konsekracji barokowej świątyni dokonano 23 kwietnia 1697 roku.

Barokowy wygląd kościoła Na Piasku w znacznej mierze ma być wzorowany na fasadzie rzymskiego kościoła Il Gesù czyli jezuickiej świątyni Najświętszego Imienia Jezus. Wygląd rzymskiej świątyni wywarł ogromny wpływ na ówczesnych architektów. Odwołania do Il Gesu znajdziemy w Krakowie w bryle kościoła św. Piotra i Pawła. Kościół Na Piasku miał być też wzorowany na świątyni Zwiastowania N.M.P. i św. Łazarza znajdującej się przy ul. Kopernika.

Piasek w Krakowie, dawne Garbary

Pasek, dawniej znana jako Garbary, była jurydyką miejską, która powstała w średniowieczu i miała własny urząd wójtowsko-ławniczy. Obszar ten, znany wcześniej jako Garbary, w XIV wieku obejmował osady królewskie takie jak Czarna Wieś czy Czarna Ulica. W 1363 roku król Kazimierz Wielki sprzedał Krakowowi prawa sądowe w tych wsiach, co przyczyniło się do rozwoju osiedla związanego z Krakowem i zamieszkałego głównie przez niemieckich garbarzy. Garbary były znane z własnego ratusza, który stoi do dziś przy ul. Karmelickiej 12

Obecna bazylika, będąca trzynawową budowlą barokową, charakteryzuje się brakiem nawy poprzecznej, a jej prezbiterium jest równe długości naw. Fasada składa się z dwóch kondygnacji, rozgraniczonych architrawem i gzymsem, z dolną częścią ozdobioną pilastrami toskańskimi i gładką górną kondygnacją zwieńczoną obeliskami.

Szczyt fasady zdobi przyczółek z okrągłym okienkiem, a w centrum znajduje się arkadowe okno ze znajdującym się nad nim złoconym napisem “Ecclesia P.P. Carmelitarum Restaurata A.D. MDCCCLXXXIX.” upamiętniającym renowację z 1889 roku.

Kościół ma dwie wieże znajdujące się za prezbiterium. Wnętrze kościoła charakteryzuje się trójnawowym układem, rozległością i smukłością, z jońskimi pilastrami oraz sklepieniami kolebkowymi w prezbiterium. Światło wpada przez szerokie, barokowe okna z witrażami projektu Zofii Leśniak (1930). Kamienne wykładziny zdobią filary i gurty arkad, a poziomy podział nawy tworzy gzyms z motywem kostkowym. Wnętrze może przypominać nieco kościół św. Piotra w Krakowie.

Fasada Kościóła Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny widziana z ul. Rajskiej w okresie międzywojennym. Fot. NAC; syg. 1-U-2819-2

Kościół posiada trzy wejścia w głównej elewacji. Centralne wejście wyróżnia się dekoracją, w tym kolumnami oraz barokowym kartuszem z herbem Karmelitów. Boczne wejścia są skromniejsze, zdobią je hierogramy N.M.P. i Chrystusa.

We wnętrzu kościoła znajduje się ewakuowany z odebranego Polsce Lwowa obraz Chrystusa dźwigającego krzyż znany jako Jezus pociecha utrapionych pochodzący z lwowskiego kościoła Karmelitów pw. Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny odebranego rzymskim katolikom i przerobionego dziś na cerkiew. Obraz widoczny jest powyżej.

Przechodząc ulicą Karmelicką nie da się nie zauważyć Golgoty znajdującej się przy południowej ścianie świątyni składającej się obecnie z trzech rzeźb z tłem z widokiem Jerozolimy namalowanym w 1937 roku według projektu Józefa Mehoffera. Na elewacji kościoła znajduje się też tak zwana Stopka Królowej Jadwigi czyli kolejne legendarne miejsce w Krakowie.

Według legendy, podczas wizyty na budowie świątyni, królowa Jadwiga zauważyła zasmuconego robotnika, który nie miał środków na leczenie chorej żony. Jadwiga, chcąc mu pomóc, położyła stopę na kamieniu, odpięła złotą klamrę z buta i podarowała ją robotnikowi. Gdy odeszła, w kamieniu cudownie odcisnęła się jej stopa. Kamień ten opatrzony napisem i otoczony kratą można zobaczyć na mirze kościoła.

Ważne zabytki

Kaplica Matki Boskiej Piaskowej. Fot. NAC; syg. 1-U-2818-3

Od strony ulicy Garbarskiej do kościoła karmelitów na Piasku przylega Kaplica Matki Boskiej Piaskowej zaprojektowana przez Giovanniego Trevano. Budowla powstała w latach 1637-1641 w okresie rozkwitu kultu maryjnego.

Pełna okazałych zdobień kaplica została zbudowana na planie wydłużonego prostokąta z centralnym elementem w postaci kopuły, wieńczonej latarnią z ośmioma oknami na której szczycie umieszczono pozłacaną figurę Matki Boskiej z Dzieciątkiem.

Konstrukcja kaplicy jest przemyślanym połączeniem elementów centralnych i bocznych z których każda pełni określoną funkcję. Centralna część, pełniąca rolę prezbiterium, jest największa i najbardziej monumentalna, co podkreślono poprzez użycie zdwojonych pilastrów kompozytowych oraz bogato zdobionych okien i gzymsów. Skromniejsze części boczne pełnią funkcje nawy i służą jako połączenie komunikacyjne z kościołem. Całość budowli, mimo podłużnego planu, zachowuje charakter budowli centralnej, z wyraźną dominantą w postaci kopuły.

Kaplica, pierwotnie ozdobiona prostymi żelaznymi krzyżami, została wzbogacona o zespół rzeźb w drugiej połowie XVII wieku. Wówczas to na szczytach elewacji bocznych umieszczono figury aniołów, a w narożach kamienne posągi świętych karmelitów. W latach 1750-1785 oraz XIX wieku kaplica przechodziła liczne renowacje, które obejmowały m.in. naprawy dachów, złocenie figur oraz restaurację elewacji.

Szczególnie ważne były prace wykonane w latach 1889 i 1898, które przyczyniły się do zachowania jej pierwotnej świetności. We wnętrzu kaplicy znajduje się neoklasycystyczny ołtarz z 1785 roku. W tej kaplicy w 1864 roku brał ślub słynny malarz Jan Matejko, którego dom można zwiedzić na Floriańskiej.

Cudowny Obraz Matki Boskiej Piaskowej

Z kościołem Na Piasku związany jest niezwykle ważny element kultu. Jest to uważany za cudowny obraz Matki Bożej Piaskowej patronki Krakowa. Obraz datowany jest na około 1500 rok i obecnie ma wymiary 150 x 104 cm. Jego autorem miał być nieznany zakonnik, który zgodnie z tradycją karmelitów, umieścił wizerunek w formie fresku na murze obok drzwi wejściowych, aby każdy przechodzący mógł oddać hołd Matce Bożej. Od samego początku obraz uważany był za cudowny, co skłoniło do wzniesienia kaplicy ochronnej w XVI wieku.

W XVI wieku obraz wymagał pierwszej renowacji z powodu złych warunków atmosferycznych co wiązało się z zamalowaniem aniołów i dodaniem niebieskiego tła. Jednak najbardziej znaczące wydarzenia związane z obrazem miały miejsce w XVII wieku. W 1634 roku obraz zaczął blednąć i następnie ciemnieć przez sześć dni. Interpretowano to jako znak nadchodzącego niebezpieczeństw takich jak śmierć królewiczów i najazdy wojenne.

Kolejne niezwykłe zjawisko miało miejsce 26 lipca 1655 roku gdy to obraz znowu zaczął ciemnieć. Zjawisko to zbiegało się z inwazją wojsk szwedzkich na Poznań. Pomimo pożaru, który zniszczył przedmieścia, Kaplica Matki Bożej Piaskowej ocalała, a widziano nad nią postać kobiecą w białym płaszczu, która wydawała się chronić miejsce. To wydarzenie wzmacniało w wiernych przekonanie o cudownym charakterze obrazu i opiece Matki Bożej. W czasie Potopu Szwedzkiego miało dojść tu też do wskrzeszenia topielca.

Zainteresowanych cudami związanymi z obrazem warto odesłać do publikacji Historya o kościele OO. Karmelitów i Kaplicy na Piasku księdza Romualda Kaczkowskiego z 1873 roku w którym opisano powstanie obrazu, jego przemienienia oraz “niektóre cuda okazane dla nieszczęśliwych wiernych za pośrednictwem Najświętszej Maryi Panny ogrodu Fijołkowego“.

Obraz Matki Bożej Piaskowej przez lata przyciągał pielgrzymów do Krakowa. W XVIII wieku starano się o koronację obrazu. W 1764 roku nie udało się jej przeprowadzić. W 1782 roku kaplica została wzbogacona o nowe elementy architektoniczne, a w 1786 roku przeprowadzono remont, wymieniając ołtarz i dokonując ostatnich przemalowań.

Dalsze prace miały miejsce w XIX wieku, w tym darowizny i remonty, oraz starania o koronację, które ostatecznie zakończyły się sukcesem. Koronacja odbyła się 8 września 1883 roku, przy okazji świętowania dwusetnej rocznicy zwycięstwa pod Wiedniem, z okazji której odbyły się najróżniejsze uroczyste obchody w Krakowie.

Doszło wówczas m.in. do otwarcia muzeum w Sukiennicach. Koronację przeprowadził biskup Albin Dunajewski. Na pamiątkę wiktorii wiedeńskiej w mur kościoła kilka dni później wbudowano też specjalną płytę.

Obraz wymagał także konserwacji, której pierwsze poważne prace przeprowadzono dopiero w 1953 roku, pod kierunkiem Rudolf Kozłowskiego. W 1982 roku, z okazji setnej rocznicy koronacji, przeprowadzono kolejną renowację pod kierunkiem prof. Zofii Medweckiej, która ujawniła nowe informacje na temat pierwotnego wyglądu fresku i wprowadziła poprawki do jego kolorystyki. Kopia cudownego obrazu Matki Bożej Piaskowej znajduje się w ołtarzu w Bramie Floriańskiej.

We wnętrzach kaplicy oraz w samym kościele dostrzec można najróżniejsze epitafia. W oczy rzuca się epitafium powstańca styczniowego i uczestnika Wiosny Ludów na Węgrzech, starszego brata malarza Jana, Zygmunta Edmunda Matejki. Nad nim znajduje się epitafium Romualda Kaczkowskiego. Znajdziemy tu również płyty Zofii z Łubkowskich Artwińskiej, Gustawa Wyssogoty Zakrzewskiego, płytę pamięci Józefa Gadomskiego, epitafium Józefy z Sztersztyn.Helców Jakubowskiego, Teodozyusza Franciszka Ksawerego, Waleryana Ferdynanda Tadeusza, Maksymiliana Zatorskiego czy Antoniego Moczydowskiego.