Pomnik Tadeusza Kościuszki na Wawelu. Najstarsza krakowska prowizorka

Do najsłynniejszych pomników w Krakowie zaliczyć można pomnik Adama Mickiewicza na Rynku czy też stojący na pl. Matejki Pomnik Grunwaldzki. Wiedza o pomniku Tadeusza Kościuszki, który wykonała para mistrzów ze Lwowa, nie jest przesadnie powszechna. Jaka jest jego historia? Oto pomnik Tadeusza Kościuszki na Wawelu czyli najsłynniejsza prowizorka w Krakowie.

Wchodząc na Wzgórze Wawelskie od strony ul. Podzamcze zobaczyć można pomnik konny przedstawiający Tadeusza Kościuszkę. Autorem pomnika jest dwójka współpracujących ze sobą lwowskich rzeźbiarzy Leonard Marconi oraz Antoni Popiel, autor słynnej kolumny Mickiewicza we Lwowie, prywatnie mąż Marii Cyprianny, córki Leonarda i Józefy Marconich.

Pomysł ustawienia pomnika zrodził się w Krakowie jeszcze w 1893 roku. Marconi przystąpił do pracy, którą przerwała jego śmierć w 1899 roku. Po jego śmierci kontynuował ją Popiel wraz z włoskim rzeźbiarzem.

Wrażenie pracy tej pod każdym względem wypadło korzystnie. Ogólna sylweta figury i konia pełna ruchu i piękna w liniach. Podobieństwo i wyraz twarzy naczelnika bez zarzutu, ścisłość historyczna w ubiorze i rynsztunku najdokładniejsza. Zaproszony na rzeczoznawcę p. Wojciech Kossak orzekł, że posadzenie naczelnika na koniu, ruch jego rąk i nóg są zupełnie logiczne i pełne życia. W kompozycyi konia, nie tylko nie znalazł p. Kossak nic do zarzucenia, ale stwierdził wiele stron wyjątkowo szczęśliwie pomyślanych i wykonanych, które w całości robią ten pomnik jednym z najlepszych konnych, jakie mu są znane – opisywała projekt pomnika wykonany przez Popiela prasa z 7 lutego 1900 roku

Projekt z gipsu wykonana przez Giovaniego Vibanelliego z Florencji i Antoniego Popiela miał zostać odlany w Wiedniu z brązu. Wysokość pomnika 5,40 metra, piedestał 8 metrów czyli razem ponad 13 metrów. Odlaniu pomnika w Wiedniu sprzeciwiał się radny Henryk Jordan wskazując, że miał być odlany w kraju. Zaproponowano odlanie go w firmie Jakubowski i Jarra w Krakowie lub w firmie Kowalkowscy, Loria, Dedrzeńscy (fabryka wyrobów platerowanych i chińskiego srebra oraz odlewarnia artystyczna bronzu) w Podgórzu, gdzie ostatecznie odlano monument ale ze spółki wykluczono p. Lorię.

Model pomnika ze Lwowa do Podgórza dotarł w czerwcu 1900 roku. W lipcu 1901 roku model pomnika został pokazany w Muzeum Narodowym. Odlew torsu Kościuszki był gotowy pod koniec listopada 1901 roku. Planowano ukończenie pomnika do grudnia 1902 roku i ustawienie go na Rynku wiosną 1903 roku.

Później sprawa wzniesienia pomnika skomplikowała się, a prace stanęły. W marcu 1903 roku Maurycy Lazarus, bankier i filantrop ze Lwowa, zaproponował że dokończy budowę pomnika na własny koszt. Wniosek ten odrzucono argumentując to tym, że na pomnik miał się składać naród.

Wbrew temu co przeczytać można w niektórych miejscach w internecie nie mogło być mowy o ustawieniu pomnika w rocznicę powstania kościuszkowskiego ponieważ wówczas pomnik nie był po prostu gotowy. Nie było też mowy o braku zgody austriackich władz okupacyjnych na ustawienie go na Rynku jak to możemy przeczytać w niektórych artykułach.

Okupacyjne władze austriackie nie protestowały przeciwko wielu patriotycznym pomnikom we Lwowie, Krakowie, Samborze, Drohobyczu, Borysławiu, Tarnowie czy innych polskich miastach pod zaborami. Oponentami ustawienia pomnika na Rynku Głównym byli przedstawiciele Towarzystwa Upiększania Miasta Krakowa oraz – w terminie późniejszym – niektórzy radni miasta.

W czerwcu 1905 roku dalej zbierano cegiełki na ukończenie pomnika. Pod koniec roku wydano Kalendarzyk Kościuszkowski na 1906 roku z którego dochód w 25% przeznaczano na budowę pomnika.

Brak zgody na Kościuszkę na Rynku

Kto więc zdecydował, że pomnik nie ma prawa stanąć na Rynku? W 1906 roku opublikowano Memoryał w sprawie pomnika Kościuszki w którym przedstawiciele Towarzystwa upiększania miasta Krakowa stwierdzili, że “ze względów estetycznych (jest) kategorycznie przeciw jakiemukolwiek stawianiu pomników na rynku krakowskim, tym najpiękniejszym placu na północy Europy”. Towarzystwo ofiarowało wówczas kolejne 10 tysięcy koron na ukończenie pomnika i zaproponowało ustawienie go na skrzyżowaniu Szewskiej, Karmelickiej i Podwala. Argumentowano, że chęć ustawienia pomnika na Rynku to “zarozumiałość warstw społecznych estetycznie niewykształconych”.

Zasadę opartą na pewniku, że każdy kto ma oczy ku patrzeniu, jest temu samem uprawniony do r o z t r z y g a n i a w doniosłych sprawach estetyki i sztuki, zwalczać należy z całą usilnością, bo jest ona objawem szkodliwym w skutkach i ze wszech miar potępienia godnym – pisali przedstawiciele towarzystwa apelując do rady miasta

We wrześniu 1906 roku udało się zrealizować pomnik Tadeusza Kościuszki przy ul. Kopernika w Samborze. Zbierano też środki na realizację pomnika we Lwowie. Ta jednak nigdy nie doszła do skutku.

W 1907 roku ukazało się kolejne wydanie pisma Polski Kraków w którym w podobny jak wcześniej sposób polemizowano z artykułami Słowa Polskiego i Kuryera Warszawskiego stojącymi na stanowisku “Rynek dla Kościuszki”. Pomnik wciąż jednak nie był gotowy. Tymczasem wydano kolejny kalendarz, tym razem na 1908 rok, w którym zbierano na jego dokończenie.

Gotowy pomnik Kościuszki

Odlew pomnika Tadeusza Kościuszki, który miał początkowo stanąć na Rynku Głównym, został skończony dopiero z początkiem 1909 roku. W styczniu z Krakowa do Podgórza udała się komisja wspomnianego już towarzystwa upiększania miasta. Nowa Reforma donosiła, że komisja pozytywnie zaopiniowała odlew. Podkreślono wówczas, że ostateczną decyzję o miejscu ustawienia Tadeusza Kościuszki podejmie rada miasta. Następnego dnia prezes towarzystwa oświadczył, że publikacja ta nie była prawdą.

W lutym 1909 roku towarzystwo zadecydowało o przeznaczeniu środków na dokończenie budowy pomnika, pod warunkiem by pomnik odsłonięto 1 marca 1910 roku i nie stanął na Rynku Głównym. Tymczasem pod koniec 1909 roku wciąż zbierano datki na postument do pomnika Kościuszki, a komitet budowy pomnika Kościuszki wciąż stał na stanowisku, że pomnik ma stanąć na Rynku.

W marcu 1910 roku sekcja szkolna rady miasta Krakowa wnioskowała o oddanie pod pomnik miejsca na Rynku na osi linii od Sukiennic ku Szewskiej, tak jak to uchwalono w 1893 roku. W maju 1910 roku przedstawiciele sekcji szkolnej i ekonomicznej pod przewodnictwem prezydenta Lea wybrali się ponownie obejrzeć odlew w Podgórzu. W lipcu 1910 roku stanął pomnik Kościuszki we wsi Berezowica Mała pod Zbarażem.

Na 9 lipca 1910 roku zaplanowano posiedzenie na którym rada miasta miała zająć się rozwiązaniem sportu o miejsce na pomnik Kościuszki. Jednomyślnie utrzymano w mocy uchwałę z 7 grudnia 1893 roku o tym, by pomnik stanął na Rynku. Pod koniec 1910 roku Towarzystwo upiększania miasta Krakowa wycofało się z obiecywanego przekazania 10 000 koron, ale stwierdziło że wobec głosów z kraju i zagranicy przestanie protestować w sprawie ustawienia go na Rynku. Wiosną 1911 roku komitet budowy pomnika Tadeusza Kościuszki obradował nad koniecznością… przyspieszeniem budowy pomnika.

Pod koniec września 1911 roku komitet zdecydował o przeniesieniu gotowego od 2 lat pomnika z Podgórza do strażnicy wskazanej przez magistrat i wezwał do szybszego wyznaczenia miejsca na Rynku w którym ma ostatecznie stanąć. W listopadzie 1911 w radzie miasta pojawiły się głosy protestu w sprawie ustawienia go na Rynku ale były w mniejszości.

W kolejnym miesiącu znów wnioskowano o przyspieszenie odsłonięcia pomnika. Z końcem grudnia 1911 roku uważano, że pomnik zostanie ostatecznie odsłonięty w 1912 roku do czego oczywiście nie doszło. Nie doszło też w 1913 i 1914. Nie doszło w 1916. W październiku 1917 roku rada miasta znów miała zająć się ustawieniem pomnika. Wnioskowano o pokrycie kosztów uroczystości odsłonięcia pomnika w rocznicę śmierci Kościuszki w kwocie 10 000 koron. Tak minęła I wojna światowa. W kwietniu 1919 roku wnioskowano o ustawienie pomnika Kościuszki na Rynku w 125. rocznicę przysięgi na Rynku w Krakowie. Do czego oczywiście nie doszło.

Pomnik Kościuszki na Wawelu

24 listopada 1921 roku komitet budowy pomnika Kościuszki zwrócił się do komitetu odbudowy Wawelu z prośbą o zgodę na prowizoryczne ustawienie pomnika na Wawelu. Prośbę motywowano brakiem pieniędzy na postument i trwającymi od kilkunastu lat obstrukcjami. Komitet zaakceptował prośbę komitetu i w grudniu 1921 roku przystąpiono do prowizorycznego odsłonięcia pomnika, który po przeniesieniu z Podgórza stał na dziedzińcu straży pożarnej.

Do prowizorycznego ustawienia pomnika Kościuszki na Wawelu doszło 20 grudnia 1921 roku na Barbakanie Wawelu powyżej Bramy Herbowej. Początkowo pomnik stał na drewnianym postumencie, a Kościuszko do konia został przytwierdzony za pomocą tymczasowych żelaznych nitów. Stał tak ponad 10 lat.

Odlany z brązu postument pomnika został wykonany przez firmę braci Łopieńskich w Warszawie. Przygotowano go z przetopionych austriackich dział. Na postumencie, który dotarł na Wawel w maju 1932 roku widniał złocony napis Kościuszko. Przy okazji przygotowania postumentu stwierdzono, że pomnik zostanie już na stałe na Wawelu, a jego… uroczyste odsłonięcie zaplanowano wówczas na jesień 1932 roku po zakończonym remoncie widocznym na zdjęciu powyżej.

Podobnie jak wiele krakowskich pomników również pomnik Tadeusza Kościuszki na Wawelu został zniszczony w czasie niemieckiej okupacji Krakowa. Do zniszczenia doszło 17 lutego 1940 roku. Obecnie na Wawelu znajduje się replika monumentu Marconiego i Popiela wykonana w 1960 roku jako dar mieszkańców Drezna dla Krakowa.

Ciekawostką dotyczącą wawelskiego pomnika Kościuszki jest to, że w darze od Krakowa kopia pomnika Kościuszki została ustawiona w Detroit w 1976 roku, a odsłonięto ją 13 sierpnia 1978 roku. Kto wie, być może za kolejne 100 lat pomnik ostatecznie stanie na Rynku Głównym.