Kościół Świętego Krzyża w Krakowie. Gotyk na uboczu Starego Miasta

Miejsca takie jak Kościół Mariacki, Katedra na Wawelu czy kościół św. Piotra i Pawła to świątynie niezwykle często odwiedzane przez przyjeżdżających do Krakowa. Nieco na uboczu, chociaż wcale nie tak daleko od Rynku Głównego, znajduje się naprawdę interesujący gotycki kościół Świętego Krzyża w Krakowie. Oto krótka historia i ciekawostki dotyczące gotyckiego kościółka schowanego za Teatrem Juliusza Słowackiego na pl. św. Ducha.

Kościół Świętego Krzyża ma mieć początki w XII wieku, kiedy to biskup Pełka ufundował w tym miejscu drewniany kościół. Parafia Świętego Krzyża ma być jedną z dwóch najstarszych parafii w Krakowie. Wiadomo, że w 1244 roku biskup Jan Prandota osadził tu tak zwany zakon duchaków (Ducha Świętego), którzy prowadzili położony nieopodal szpital założony przez Iwona Odrowąża.

Gotycka świątynia, którą możemy obecnie zobaczyć pochodzi z XIV wieku. Kamienne prezbiterium zbudowano na początku XIV wieku, a ceglana nawa została ukończona w drugiej połowie XIV wieku. Według źródeł najpóźniej do roku 1420. Otoczenie kościoła obejmowało cmentarz parafialny, a także zabudowania klasztorne i szpitalne, które nie zostały zachowane.

W 1528 roku wnętrze kościoła, a także archiwum klasztorne, zostało strawione przez pożar. Odbudowa rozpoczęła się szybko i do 1533 roku zrekonstruowano zniszczone sklepienie prezbiterium. Kościół był kilkukrotnie odnawiany, między innymi w latach 1683–1684 za sprawą biskupa Andrzeja Trzebickiego.

Ważną przebudowę prowadzono w latach 1896–1898 pod nadzorem Tadeusza Stryjeńskiego i Zygmunta Hendla. Jak podaje publikacja Kościół parafialny Świętego Krzyża: wiek XV z 1893 roku, kościół przed przebudową był opuszczony.

W 1903 roku Wojciech Korfanty wziął tu ślub z Elżbietą Szprotówną. W 1962 roku przyszły papież Jan Paweł II, jako biskup Karol Wojtyła, prowadził w kościele rekolekcje dla artystów.

Kościół Świętego Krzyża uważany jest za jeden z najczystszych stylowo przykładów gotyckiej architektury w Krakowie chociaż w budowli można dostrzec ślady trzech okresów architektonicznych. Prosta bryła świątyni składa się z kwadratowej ceglanej nawy oraz prostokątnego, kamiennego prezbiterium, które jest węższe i niższe od nawy.

Nad zachodnią fasadą kościoła wznosi się kwadratowa wieża. Do przyziemia wieży przylegają dwie kaplice. Po lewej stronie znajduje się kaplica św. Andrzeja z XVI wieku, która wyróżnia się gotyckim malowidłem Ukrzyżowania oraz późnorenesansowym ołtarzem z ruchomymi skrzydłami. Po prawej stronie wieży znajduje się kaplica Matki Boskiej Loretańskiej z 1642 roku.

Na ścianie szczytowej prezbiterium, od strony Plant, znajduje się rzeźba przedstawiająca upadającego Chrystusa. Niezwykle charakterystyczne jest sklepienie palmowe w nawie głównej, które opiera się na jednym centralnym filarze, mającym przy okazji symbolizować biblijne Drzewo Życia. Jest to rzadko spotykane rozwiązanie w architekturze gotyckiej, co czyni kościół jednym z najciekawszych pod względem konstrukcji sakralnych w Europie.

Wnętrze kościoła zdobią malowidła będące wiernymi rekonstrukcjami renesansowych polichromii z XVI wieku. Oryginalne dzieła nie przetrwały ze względu na zawilgocenie ścian, jednak dzięki pracy Stanisława Wyspiańskiego, który skopiował te malowidła, możliwe było ich odtworzenie w XIX wieku.

W nawie głównej można zobaczyć wizerunki biskupa Iwona Odrowąża oraz czterech Doktorów Kościoła. Na wschodniej ścianie znajduje się unikalne przedstawienie „Zwierciadło Grzesznika” (łac. Speculum Peccatoris), które alegorycznie ukazuje starca otoczonego mieczami z napisem „Mors” (śmierć), „Diabolus” (diabeł), „Peccatum” (grzech) i „Verbum” (słowo).

Późnogotyckie sklepienie sieciowe w prezbiterium pochodzi z 1530 roku i jest pokryte polichromią z motywami roślinnymi. Zworniki sklepienia zdobią herby Królestwa Polskiego, Sforzów, zakonu Duchaków oraz rodziny Bonerów.

Ołtarz główny z początków XVIII wieku jest bogato zdobiony i centralnie umieszczony krucyfiks z XVII wieku. Po bokach ołtarza znajdują się złocone posągi świętych Stanisława i Wojciecha, a przy mensie ołtarzowej widnieją późnogotyckie figury Matki Boskiej i św. Jana Ewangelisty.

W nawie bocznej znajdują się: ołtarz św. Anny (po lewej stronie) pochodzący z około 1650 roku. oraz ołtarz Matki Boskiej (po prawej stronie) datowany na 1630 rok. Kościół Świętego Krzyża kryje wiele innych cennych zabytków, takich jak chrzcielnica z 1420 lub 1423 roku, epitafia znanych postaci, w tym Heleny Modrzejewskiej i Tomasza Prylińskiego, oraz skrzydła gotyckiego tryptyku z nieistniejącego kościoła św. Michała na Wawelu.

W kaplicy św. Zofii z 1442 roku zachował późnorenesansowy konfesjonał z końca XVI wieku. Barokowe organy mają 18 głosów. Od 2014 roku kościół jest miejscem kultu Szarbela Makhloufa. Sprowadzono wówczas do Krakowa relikwie świętego. 30 każdego miesiąca w kościele organizowana jest msza ku czci Makhloufa.

Obok kościoła znajduje się widoczna na zdjęciu powyżej kamienna plebania z XIII wieku, która jest najstarszym zachowanym budynkiem mieszkalnym w Krakowie.